تکافل، مدل جانشین بیمه برای مسلمانان

مقدمه:

امروز دیگر تصور این که گونه‏ای از فعالیت انسان بدون وجود بیمه شکل پذیرد مشکل است. به‏ویژه آن که در قرن بیستم تحولات تکنولوژی، حمل و نقل و ارتباطات با سرعت و وسعت شگفت‏آوری انجام پذیرفته است. برجسته‏ترین نمونه این موضوع پیشرفت موتور اتومبیل است که متعاقب آن بیمه اتومبیل به یکی از مهم‏ترین بخش‏های صنعت بیمه تبدیل شده است.

در کسب و کارهای مدرن، بیمه‏ ها راهی برای کاهش ریسک و یا خطرات ناشی از حوادث محسوب می‏شود و همراه با ارتقاء و پیچیدگی بیشتر زندگی انسان امروز، آن‏ها نیز از زوایای مختلف و با شتاب توسعه‏یافته و زیان‏هایی که ممکن است به‏طور ناخواسته در جریان فعالیت و زندگی عادی هر فردی به دیگران وارد آید و در قبال آن‏ها مسئول واقع شوند را پوشش می‏دهند. لکن طبق نظر بسیاری از قضات مسلمان بیمه در اسلام می‏بایست بر پایه تعامل و همکاری متقابل باشد و طبق این اصل، نظام بیمه اسلامی شامل مسئولیت مشترک، غرامت مشترک، منافع مشترک و وحدت می‏باشد. براساس این تفکر بیمه تکافل که به‏عنوان بیمه اسلامی به سراسر جهان معرفی شده و در اکثر کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار می‏گیرد.

تعریف بیمه و انواع آن

قدیمی‏ترین کتاب لغتی که معرف لفظ بیمه می‏باشد (فرهنگ نفیسی) را این‏طور تعریف می‏کند:

“اطمینان در مقابل مخاطره‏ای که محتمل‏الوقوع باشد.”

در تعریف حقوقی، بیمه عبارتست از قراردادی که به موجب آن یک طرف (بیمه ‏گر) تعهد می‌کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر(بیمه‏ گذار) در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی را بپردازد. متعهد را بیمه‏گر، طرف تعهد را بیمه‏ گذار و وجهی را که بیمه‏ گذار به بیمه‏گر می‌پردازد حق بیمه و آنچه را که بیمه می‌شود موضوع بیمه نامند.

قانون بیمه ایران (مصوب اردیبهشت ماه 1316 شمسی)، بیمه را چنین تعریف می‏کند:

” بیمه عقدی که به موجب آن یک طرف تعهد می‏کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی، از طرف دیگر در صورت وقوع حادثه خسارت وارد بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد.

متعهد را بیمه‏گر و طرف تعهد را بیمه‏گذار و وجهی را که بیمه‏گر به بیمه‏گذار می پردازد حق بیمه و آنچه که بیمه می‏شود موضوع بیمه می‏نامند.”

تعریف قانون بیمه بیشتر ناظر بر جنبه بیمه است و ماهیت تعاونی و مکانیسم فنی بیمه را منعکس نمی‏کند.

بیمه ها به3 دسته زیر تقسیم می‏شوند:

• اشخاص
• اموال
• مسئولیت

بیمه ‏های اشخاص:

انسان از آغاز پیدایش جوامع انسانی، بدنبال تأمین‏های جسمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده و با توجه به همین نیاز بوده که شرکت‏های بیمه با ارائه طرح‏های متفاوت و ابتکاری متناسب با نیازهای جوامع انسانی در پی بروز حادثه ناگوار، شیرازه اقتصاد خانواده‏ها از هم نپاشد و افراد وابسته به شخص متوفی و یا حادثه دیده بتوانند از مزایای آن استفاده کنند. بیمه‏ های زندگی، حوادث و بیمه‏ های درمانی از جمله بیمه‏ های اشخاص هستند که در حال حاضر مورد استفاده قرار می‏گیرد.

بیمه ‏های مسئولیت:

بیمه ‏های مسئولیت از جمله رشته ‏های بیمه‏ای است که مستقیماً در تنظیم روابط اجتماعی افراد جامعه، شناخت افراد و فعالیت‏ها تأثیرگذار است.

شرکت‏های بیمه در تمام دنیا جبران برخی از این خسارت‏ها را در قالب بیمه مسئولیت بر عهده می‏گیرند.

مهم‏ترین گروه‏های تحت پوشش بیمه مسئولیت، بیمه‏ های مسئولیت حرفه‏ای پزشکان، کارفرما در مقابل استخرها، هتل‏ها در مقابل میهمانان و نگهداری آسانسورها و مالکین املاک در مقابل مستأجرین است.

بیمه ‏های اموال:

بیمه ‏های اموال برای جلوگیری از وقوع حادثه و کاهش میزان خسارت در صورت تحقق خطر مورد بیمه صورت می‏گیرند.

بیمه اموال می‏تواند شامل انواع بیمه‏های آتش‏سوزی، باربری، اتومبیل، هواپیما، دام، انفجار اتمی، بیمه سرقت و … باشد.

بیمه‏ های اموال نقش مهمی را در اقتصاد کشور ایفا می‏نمایند که مهمترین تأثیر آنها عبارت است از:

• کمک به احیا وضعیت مالی بیمه‏ گذار و جلوگیری از نابسامانی اجتماعی
• حفظ موقعیت مؤسسات و نهادهای فعال در بازار و جلوگیری از نابسامانی اقتصادی
• امکان انجام برنامه‏ریزی مالی
• افزایش اطمینان و گسترش سرمایه‏گذاری

تعریف بیمه تکافل:

واژه “تکافل” اسمی است مأخوذه از فعل عربی “کفال” به معنای رسیدگی کردن و یا برآورده کردن نیاز یک شخص. تکافل فعالیت بر اساس عقود اسلامی و دوری از هر گونه ریسک‏پذیری در سرمایه‏گذاری‏هاست. به عبارت دیگر بیمه بدون فاکتورهای غیر شرعی را تکافل می‏گویند. این مفهوم در راستای اصول جبران خسارت و مسئولیت‏های مشترک در میان جامعه می‏باشد و بیمه تکافل در واقع جبران خسارت‏های ناشی از حوادث و تکمیل نظام بانکی بدون بهره می‏باشد. این نوع بیمه با بیمه‏های مرسوم (بیمه‏های بازرگانی رایج) از نظر جبران زیان‏های مالی مشابهت زیادی دارد. تکافل مبتنی بر اصل قرآنی تعاون و به معنی کمک متقابل و میان گروهی است و هر عضوی در حمایت از نیازمندان داخل گروه سهم دارد. این نوع بیمه شبیه به بیمه تعاونی است. این عملیات بیمه‏ای درست مانند بیمه ‏های مشترک است که در سال‏های اولیه پیدایش بیمه ، نیز استفاده می‏شد حتی امروزه نیز در برخی از کشورهای جهان مورد استفاده قرار می‏گیرد. تکافل به عنوان طرحی بر مبنای برادری و یا اخوت، وحدت و همکاری دو جانبه تعریف می‏شود به‏صورتی که کمک‏های مالی دو جانبه بین اعضاء در صورت نیاز هر یک از اعضاء و توافق سایرین فراهم می‏نماید.

پیشینه تکافل:

براساس برخی از نظریه‏های موجود، بیمه اسلامی اولین بار در اوایل قرن دوم عصر اسلام بوجود آمد. این امر درست در زمانی مطرح شد که اعراب مسلمان رابطه تجاری خود را با هند، مالایا و سایر کشورهای آسیایی گسترش داده بودند و تجار عرب بدلیل مسافرت‏های طولانی، دچار حوادث ناگوار از قبیل دزدی مواجه و در راه تجارت بازرگانی خود اغلب با خسارت‏های سنگینی روبرو می‏شدند. برمبنای اصل اسلامی “همکاری‏های دو جانبه و تعاونی همگی”، تجار گرد هم جمع شده و قبل از سفرهای درازمدتشان، صندوقی را تشکیل می‏دادند. هدف از ایجاد این صندوق، جبران خسارات افرادی از گروه بود که در نتیجه وقایع ناگوار دچار خسارت می‏شدند. این روش پس از قرن‏ها توسط اروپاییان با استقبال مواجه شد و نام آن‏را بیمه دریایی نهادند. در این راستا، قضات مسلمان با نگاه فراتری که راجع به نظام بیمه اسلامی پیدا نمودند و همچنین احساس نیاز مبرم به داشتن پوشش‏های بیمه‏ای، اقدام به تحقیق‏های گسترده‏ای دراین زمینه نمودند و براساس بررسی‏های ایشان بیمه در اسلام می‏بایست بر پایه تقابل و همکاری متقابل باشد و طبق این اصل، نظام بیمه اسلامی شامل مسئولیت مشترک، غرامت مشترک، منافع مشترک، وحدت و … می‏باشد.

مکانیزم (فرایند اجرا) بیمه تکافل:

فرایند اجرا بدین صورت است که ابتدا به یک شرکت سهامی یک دستمزد تناسبی ثابت (حق‏الوکاله) یا دستمزد مبتنی بر عملکرد (مضاربه) یا ترکیبی از هر دو پرداخت می‏شود، اگر در پرداخت خسارت کسری به‏ وجود آید، عامل تکافل اجازه ندارد آن را پوشش دهد، در عوض او باید یک وام بدون بهره (قرض‏الحسنه) تدارک دیده و توسط مازادهای صندوق بیمه بازپرداخت شود. در تکافل بیمه‏گذاران، مشارکت‏کنندگان نام دارند.

مهمترین جنبه‏ های عملیات تکافل به شرح ذیل است:

1. شرکت‏پذیرنده ریسک صنعت.
2. شرکت به‏عنوان مدیر وام و ناظر بر عملیات تکافل محسوب می‏شود.
3. تمامی امکانات پرداخت شده توسط اعضاء در صندوق تکافل موسوم به وقف ذخیره می‏شود.
4. تمامی پرداخت‏ها حاصل از منافع تکافل (یعنی خسارات) از محل صندوق وقف تأمین می‏شود.
5. صندوق تکافل می‏تواند پول مازاد خود را به سرمایه‏ گذاری‏های مورد قبول شریعت اسلام تخصیص دهد.
6. اگر از محل صندوق وقت تکافل، سود و یا منفعتی عاید شد، بین اعضاء صندوق تقسیم خواهد شد.

مزیت‏های بیمه:

اجتناب از سرمایه‏گذاری در دارایی‏های غیر مشروع جزو اهم برنامه‏ های بیمه تکافل است.

در شرکت‏های بیمه ‏ای تکافل علاوه بر هیأت مدیره فنی، یک هیأت مدیره شرعی نیز وجود دارد که ضمن اظهار نظر در بخش شریعت اسلام، از اجرای اقدامات خلاف شرع بیمه جلوگیری می‏کنند.

همچنین یکی از اصول بیمه‏ های تکافل تقسیم سود حاصله از فعالیت‏های شرکت به بیمه‏ گذاران خود است به این صورت که در پایان سال سود اضافی خالص در میان بیمه‏ گذاران آنها توزیع می‏شود.

نیاز جامعه امروز به بیمه تکافل:

بیمه‏های تکافل هنوز در ایران راه ‏اندازی نشده و براساس بررسی‏های به ‏عمل آمده توسط پژوهشکده بیمه، ایران از لحاظ فقهی و شرعی با بیمه مشکلی ندارد و بیمه‏های تکافل نیز نیاز فعلی کشور نیست. اما به اعتقاد رئیس سازمان تکافل مالزی و رئیس گروه جهانی، ایران بازار بزرگ بیمه‏ای محسوب می‏شود و می‏تواند نقش مهمی در صنعت بیمه داشته باشد به‏طوری که اگر بیمه تکافل در ایران رایج شود جدول حق بیمه‏ های سالانه، افزایش چشمگیری پیدا می‏کند.

کاربرد تکافل در صنعت بیمه دنیا و جایگاه آن:

امروزه بيش از ۶۳ شركت تكافل در جهان اسلام فعاليت مى‏كند. و 3۱ شركت تكافل در كشورهاى عربى،۱۶ شركت تكافل در كشورهاى مسلمان غير عرب و ۱۶ شركت تكافل در كشورهاى غير مسلمانى كه جمعيت مسلمان نيز دارند. شركت‏هاى تكافل بسيار موفق در كشورهاى عربى تا ۸ درصد سود سهام داشته‏اند به‏ گونه‏اى كه يك شركت تكافل در دبى در سال ۲۰۰۷ بالغ بر ۴ ميليارد دلار حق بيمه دريافت كرد و بيمه‏هاى تكافل در كشورهاى اسلامى در سال گذشته ۳۰۰ ميليارد دلار را زير پوشش خود قرار داده‏ند. نخستين شركت تكافل در سودان در ۱۹۷۸ ميلادى و سپس در همان سال در عربستان سعودى تأسيس شد و در سال ۱۹۹۳ ميلادى دو شركت تكافل در برونئى سال بعد دو شركت تكافل دراندونزى و در ۱۹۹۵ ميلادى يك شركت تكافل در سنگاپور تأسيس گرديد. تنها شركت بيمه تكافل در عربستان سعودى شركت ملى بيمه تعاونى است. وزارت تجارت و صنعت كويت، مجوز تأسيس نخستين شركت تكافل را در سال ۱۹۹۸ صادر كرد. نخستين قانون تكافل سال ۱۹۸۵ در مالزى به تصويب رسيد و احتمالاً مالزى تنها كشور اسلامى است كه قانون تكافل دارد. در سنگاپور دو شركت تكافل از سال ۱۹۹۵ ميلادى فعاليت خود را آغاز كردند. وزارت دارايى اندونزى در سال ۱۹۹۴ مجوز تأسيس نخستين بيمه اسلامى عمر و در همان سال مجوز تأسيس دومين بيمه اسلامى (شامل انواع بيمه‏ ها به جز بيمه عمر) را براى مسلمانان اين كشور صادر كرد. تكافل استراليا در سال ۱۹۹۷ تأسيس شد تا زيان‏هاى مالى مربوط به منازل و وسايل نقليه تجارى و خصوصى مسلمانان استراليا را جبران كند. تكافل در بنگلادش در سال ۱۹۹۹ تشكيل شد. سه شركت بيمه تكافل كه در بنگلادش فعاليت می‏كنند عبارتند از: “بيمه اسلامى بنگلادش” با مسئوليت محدود كه در زمينه بيمه عمومى فعاليت مى‏كند، “بيمه اسلامى زندگى خاور دور” با مسئوليت محدود و “بيمه بازرگانى اسلامى” با مسئوليت محدود.

هر چند فعاليت‏هاى تكافل از سال ۱۹۸۵ در مالزى آغاز شد، اما از سال ۱۹۹۳ سرعت گرفت و امروز بيش از ۸۰ درصد بازار بيمه مالزى بر اساس قوانين تكافل فعاليت دارند و بيش از ۱۵ درصد توليد ناخالص داخلى مالزى درانحصار بيمه‏هاى تكافل قرار دارد. اما شركت‏هاى بيمه‏اى كه بر اساس عقود اسلامى در مالزى سرمايه‏گذارى مى‏كنند سودآور هستند و از محل سرمايه‏گذارى ها بيش از ۴۳ درصد و از محل عمليات بيمه‏گرى ۱۵ درصد است. طبق قانون بيمه‏گذاران در مالزى موظف‏اند ۱۵ درصد از سرمايه‏گذارى را صرف خريد اوراق بهادار دولتى نمايند و همچنين در بانك‏هاى اسلامى كه به راستى فعاليت‏شان بر اساس عقود شريعت است سپرده‏گذارى كنند. بر اساس قوانين تكافل مالزى در نهايت ۶۰ درصد سود متعلق به بيمه‏گذاران و ۴۰ درصد سود متعلق به بيمه‏گران است. بيمه تكافل در مالزى رشد چشمگيرى داشته است به‏طورى كه درحال حاضر ۷ درصد از بيمه مالزى را به خود اختصاص داده است و پيش بينى مى‏شود كه در سال ۲۰۱۰ به ۲۰ درصد افزايش يابد.

تفاوت تکافل با بیمه غیر اسلامی :

در جدول زیر فرق‏های اساسی بین بیمه اسلامی که بنام تکافل یاد می‏شود و بیمه غیر اسلامی در روندهای سرمایه‏گذاری ، تقسیم مفاد و خسارات، غرامت‏ها و ضمانات، پرداخت مصارف و کارمزدهای کاری و اداری آن، حکم شرعی، نوعیت قراردادهای که در آنها استفاده می‏شوند و مسئولیت تصدی‏ها یا شرکت‏های ارائه کننده بیمه اسلامی و غیر اسلامی ارائه شده است.

فرق‏های اساسی بین بیمه و تکافل (بیمه اسلامی)

همچنین در بیمه تکافل ماهیت قرارداد متفاوت از بیمه ‏های معمول می‏باشد، به‏ دلیل آنکه قرارداد ماهیت خرید و فروش نداشته، بلکه یک نوع قرارداد مشارکت می‏باشد. ضمناً یکی از تفاوت‏های مهم بیمه تکافل با سایر قراردادها این است که بیمه‏ گذاران در درآمد حاصل از عملیات بیمه تکافل و سرمایه ‏گذاری های انجام شده طبق شریعت اسلامی شریک می‏باشند.

نتیجه‏ گیری:

شرکت‏های تکافل بسیار موفق در کشورهای عربی تا سود سهام بالغ بر 8 درصد داشته‏ اند. با این وجود این شرکت‏ها می‏توانند خیلی بهتر عمل نمایند، همچنین فقدان ظرفیت لازم برای ثبت انواع مختلف کسب و کار، حفاظت اندک، دامنه محدود محصولات و فقدان خدمات ‏دهی خوب، موانع سر راه رشد شرکت‏های تکافل در گذشته بوده است و این پارامترها به خصوص در کشورهای اردن، بحرین و قطر به سرعت در حال بهبود هستند. همچنان انتظار می‏رود شرکت‏های جدید تکافل در کویت و امارات متحده عربی به این سناریوی بهبود در صنعت بیمه اسلامی (تکافل) بپیوندند. اکثر کشورهای مسلمان از پتانسیل لازم برای افزایش حجم بیمه به اندازه حداقل دو برابر حجم جاری برخوردارند.

تطابق بیمه تکافل با احکام شریعت اسلام و تقسیم سود حاصله از فعالیت‏های بیمه‏ای از مهم‏ترین مزیت‏های این بیمه است و در این راستا راه‏اندازی بیمه تکافل در ایران می‏تواند موجب جلب بسیاری از سرمایه‏ های سرگردان در کشور شود.

اگر چه با توجه به بررسی کارشناسان بیمه کشور، در حال حاضر بیمه ایران مطابق با شریعت اسلام است، لکن توجه فراوان به این موضوع و تحلیل‏های بیشتر ضروری به نظر می‏رسد. همچنین معرفی بیمه تکافل در ایران و استفاده از آن به ‏طور موازی و در کنار سایر بیمه‏ ها می‏تواند برای ارتقاء علمی صنعت بیمه و فعالیت آن در سطح جهان اسلام مفید باشد.

منابع:

• اداره کل پژوهش مدیریت بین الملل سال انتشار 1388، “تکافل”.
• رویا عامل، “تکافل چیست؟”
• ابرار اقتصادی (مریم کائید)
• وب سایت بیمه مرکزی ایران
• علی سعیدی و مصطفی زه تابیان، “تکافل مدل جانشین برای بیمه مسلمانان” وب سایت اینترنتی فرهنگ بیمه.
• انجمن مدیریت بیمه و ریسک