چرخه تكامل لیزینگ، راهنمایی برای تصمیمگیری استراتژیك
سودیر آممبال رئیس هیأت مدیره و مدیر اجرایی مؤسسه “آممبال و همكاران” است. تحت نظارت آممبال تاكنون تعداد 60000 نفر بهصورت حرفهای آموزش دیدهاند و سمینارهای بسیاری در بیش از 70 كشور جهان توسط ایشان رهبری شده است. همچنین آممبال بهعنوان مشاور دولت جهت پیشبرد صنعت لیزینگ در بیش از 20 كشور جهان همكاری داشته و بهعنوان نویسنده بیش از 16 نشریه توسط و یا با همكاری او نوشته شده است. آممبال یكی از مؤسسان نشریه “اخبار جهانی لیزینگ” است و از سال 1993 ریاست همایش جهانی لیزینگ را بر عهده دارد. آممبال در مقاله حاضر با استفاده از تجربیات لیزینگ كشورهای مختلف و شناسایی نقاط عطف این صنعت راهبردهای مناسبی را برای كشورهایی كه صنعت لیزینگ در آنها نوظهور میباشد ارائه نموده است. از طرف دیگر با اشباع و ثبات صنعت لیزینگ در كشورهای توسعهیافته، سرمایهگذاری در سایر كشورها برای آنها مطلوبیت مییابد كه با استفاده از چرخه تكاملی لیزینگ مناسبترین زمان و نحوه برای سرمایهگذاری در سایر كشورها پیشنهاد شده است.
صنعت لیزینگ یكی از منعطفترین و پویاترین صنایع جهان است و از طریق لیزینگ تأمین منابع مالی برای تجهیزات و یا املاك و مستغلات تسهیل میگردد. لیزینگ منجر به رشد اقتصادی، كاهش بیكاری و افزایش درآمدهای مالیاتی شده و نیز تمامی وجوه زندگی ما را تحت تأثیر قرار میدهد زیرا امروزه لیزینگ با اتومبیل و یا مبلمانهای خانگی، هواپیماها، تجهیزات رستوران، كامپیوترها، صنایع مخابرات، پزشكی و … عجین شده است.
اهمیت لیزینگ
گرچه صنعت لیزینگ بسیار منعطف است لكن متاسفانه اطلاعات دقیقی چون ارزش سالانه، پرتفوی لیزینگ، نوع داراییها، بخشهای هدف، ارزیابی عملكرد و مواردی مشابه آن بدرستی مورد بررسی و ارزیابی قرار نمیگیرند. اگرچه آمارهای غیر رسمی حجم جهانی عملكرد لیزینگ را بیشتر از 1 تریلیون دلار آمریكا عنوان میكنند!
در دنیا لیزینگ بیش از 20% تشكیل سرمایه را در اختیار دارد، بهعبارتی دیگر تقریباً 20% سرمایهگذاری در داراییهای منقول با استفاده از لیزینگ تشكیل میگردد. باتوجه به این شواهد استوار و محكم لیزینگ كمك شایانی به توسعه اقتصاد میكند.
رشد قابل توجه این صنعت و تأثیر آن در اقتصاد نه فقط بهخاطر منافع متنوعی كه از طریق لیزینگ عاید مشتری میشود، بلكه بدلیل مدیریت و هدایت موفقیتآمیز آن توسط رهبرانی است كه بهطور متناوب محصولات جدید و توسعهیافته را فراتر از مرزهای جغرافیایی به این صنعت معرفی كرده و همواره در مقابل تغییرات قوانین و مقررات و تغییرات مالیاتی منعطف بودهاند.
تصمیمگیری استراتژیك
زمامداران امور لیزینگ پیوسته باید تصمیمات استراتژیك اتخاذ نمایند. تصمیماتی همچون انتخاب تخصصی شدن (در مقابل اینكه بصورت عمومی فعالیت نمایند)، معرفی لیزینگ عملیاتی به بازار (در مقابل اینكه همان لیزینگ مالی را ادامه دهند) و یا سرمایهگذاری خارجی مشترك (در مقابل اینكه به فعالیت امن خود در داخل كشورشان ادامه دهند). تصمیماتی از این قبیل بر مبنای بسیاری از عوامل مانند “چقدر این صنعت در كشور مربوطه پیشرفته است؟”، “چقدر رقابتی هست؟”، “بازار هدف چقدر اشباع شده است؟ “و “رفتار مشتریان تا چه حد پیچیده میباشد؟” اتخاذ میشوند.
یكی از عوامل مهمی كه در بالا عنوان شد میزان توسعهیافتگی صنعت لیزینگ در كشوری است كه موجر قصد دارد كسب و كار خود را در آن كشور توسعه دهد. مسلماً این امر تأثیر بسیار زیادی در تصمیمگیری استراتژیك دارد. در ادامه دیدگاه مناسبی برای ارزیابی توسعهیافتگی لیزینگ در سطح جهان ارائه میشود كه امیدواریم برخی از زوایای تصمیمگیری را سهولت بخشد. همچنین نشاندادن چگونگی رشد و نمو لیزینگ در كشورهای جهان میتواند برای كسانی كه درگیر تصمیمات استراتژیك نیستند نیز مفید باشد.
سیر تكاملی لیزینگ
تكامل لیزینگ بهنوعی متفاوت از چرخه تكامل سایر صنایع جهان نیست. مطمئناً لیزینگ در برخی از كشورهای توسعهنیافته جهان و یا كشورهایی كه سیاست منجر به نابودی اقتصاد آنها شده است، همچون عراق و میانمار هنوز وجود ندارد، در كشورهایی نظیر روآندا بهتازگی ظهوریافته و در اكثر كشورهای جهان همچون كشورهایی در نواحی آسیا، آمریكای لاتین، اروپای مركزی و شرقی و همچنین آفریقا در حال تكامل میباشد. مرحله بلوغ در این صنعت نیازمند وجود شرایط توسعه كامل است. شرایطی كه در كشورهایی نظیر استرالیا، انگلستان و ایالات متحده امریكا وجود دارد.
اكنون با مرور 6 مرحله تكامل صنعت لیزینگ كه در نمودار زیر آورده شده است، چگونگی حركت این صنعت از آغاز تا بلوغ و عواملی كه منجر به بروز این حركت میشوند را مورد بررسی قرار میدهیم.
اجاره (فاز اول)، قرنها قبل از لیزینگ وجود داشته است و حتی امروز نیز وجود دارد. این صنعت بسیار رقابتی بوده و خدمات متنوعی را در كشورهای جهان ارائه مینماید. قراردادهای اجاره ها با استفاده از دوره كوتاه مدت آنها (كمتر از 12 ماه) و خدمات كاملی كه ارائه میدهند، شناخته میشوند. منظور از خدمات كامل مسئولیتهای متداولی چون نگهداری، تعمیرات و بیمه كه توسط موجر و نه استفادهكننده مهیا میگردد، میباشد. در پایان مدت قرارداد اجاره، كاربر تجهیزات را به مالك بازمیگرداند.
لیزینگ با تعریف مدرن كنونی در اواسط دهه 1950در دو كشور انگلستان و ایالات متحده امریكا در قالب فرم “لیزینگ مالی ساده” (فاز دوم) آغاز بهكار نمود. لغتهای “ساده” و “خلاق” كلماتی هستند كه جهت تشخیص دو نوع لیزینگ مالی در سیر تكاملی این صنعت بهكار میروند. گرچه در بازار هر دو نوع این روشها لیزینگ مالی هستند و در تمامی كشورهای جهان لیزینگ مالی ساده اولین محصولی است كه در اوایل پیدایش لیزینگ به بازار معرفی میگردد. در این نوع محصول معمولاً مستأجر تمایل بهخرید و صاحبشدن دارایی در پایان مدت اجاره دارد و قرارداد لیزینگ تنها بهمنظور تأمین منابع مالی جهت خرید كالای مورد نظر، مورد استفاده قرار میگیرد. هدف مستأجر هم در نهایت خرید تجهیزات با قیمت اسمی در پایان قرارداد اجاره است. در این مرحله همانطور كه لیزینگ محصولی جدید است، روند تفكر كاربر در روانشناسی مالكیت هنوز بسیار تعیینكننده میباشد. همچنین موجر نیز، تمایلی برای دریافت مجدد دارایی را نداشته و تنها قصد تأمین منابع مالی را دارد.
در این مرحله موجر با ریسك اعتباری، و نه ریسك دارایی، مواجه است، زیرا ریسك دارایی نیازمند توسعه بازار ثانویه میباشد كه لزوماً در طول این فاز وجود ندارد. در طی این فاز صنعت لیزینگ بهصورت كمی و نه كیفی گسترش مییابد. گرچه این گسترش به سرعت انجام میگردد لكن در انتهای این فاز با كاهش مواجه میگردد.
به طوركلی این زمان، از دیدگاه استراتژیك زمان مناسبی برای كسانی كه به دنبال لیزینگ مرزگذر و توسعه كسب و كار در بازارهای نوظهور هستند، میباشد. اما قبل از اینكه بازار رقابتی شود! به كسانی كه در كشور خود در این مرحله قراردارند توصیه میشود بجای ادامه فعالیت محتاطانه، ارزش افزوده خدمات خود را افزایش دهند تا قربانی افزایش رقابت شدید نشوند.
با گذشت زمان و ورود فعالان جدید به بازار لیزینگ، این صنعت وارد فاز سوم میشود. طی این فاز موجران آغاز به ساختاربندی لیزینگ مالی مینمایند و همچنین مستأجر را با حق انتخابهای متنوعی چون اختیار تجدید قرارداد و یا خرید با قیمت ثابت مواجه میسازند.
دقیقاً در این فاز است كه صنعت لیزینگ در بسیاری از كشورها از نظر حجم عملكرد و نرخ نفوذ بیشترین رشد خود را تجربه میكنند. همچنین بسیاری از تولیدكنندگان كه جهت فروش محصولات خود وابسته به شركتهای لیزینگ مستقل بودهاند، خود اقدام به تأسیس شركتهای لیزینگ مینمایند. اختیارات مالیاتی و قانونگذاری منجر به درك اهمیت لیزینگ و نگاه بهتری به این صنعت میگردد و این راهبردها محرك رشد بیشتری میشوند.
اگرچه این فاز نیز بهطور كلی نرخ – محور است، برخی از رقبا بدلیل وجود شدت رقابت آغاز به افزایش ارزش افزوده خدمات كه میتواند شامل كوتاهكردن زمان پاسخ (از زمان درخواست لیزینگ تا زمان تخصیص سرمایه) و یا ارائه خدماتی چون نگهداری باشد، مینمایند. در حالیكه بازار رشد قابل توجهی را تجربه میكند، لیزینگ نرخ – محور منجر به افزایش رقابت در حجم عملكرد میشود. لكن موجران آغاز به كاهش گسترش فعالیت خود در بازار خریداران میكنند. این كاهش حجم فعالیت باعث خروج بسیاری از موجران از صنعت لیزینگ میشود و صنعت از این تجربه میآموزد كه نمیتواند بصورت نرخ – محور باقی بماند.
اگرچه ممكن است حاشیه سود نسبتاً كمتر شده، زیرساختهای صنعت لیزینگ غیرمنعطفتر شده و شفافسازی قوانین و مسائل مالیاتی مورد نیاز باشد، از دیدگاه استراتژیك این زمان نیز برای حضور در بازارهای نوظهور مناسب است. برای فعالان منطقهای نیز كه اصرار بر ادامه فعالیت خود بهنحو كنونی دارند، این زمانی است كه تصمیم بگیرند كه آیا میخواهند در بازار مشخصی فعالیت نمایند یا نه؟ این بازار میتواند بهصورت منطقهای، برحسب دارایی، بخش، كیفیت، اعتبار و یا اندازه معاملات باشد.
فاز چهارم یا لیزینگ عملیاتی با مرور زمان، رقابت شدید، انتقال تكنولوژی در صنعت لیزینگ از یك كشور به كشوری دیگر، تقاضای لیزینگهای چند ملیتی، و توسعه بازارهای ثانویه از راه میرسد. در برخی از كشورها بدلیل عدم اعتقاد به لیزینگ مالی بهعنوان لیزینگ اصیل و یا وضعیت مالیاتی آن محصولات متنوعی ارائه و تقویت میشوند. با معرفی استاندارد بینالمللی حسابداری لیزینگ تقاضا برای لیزینگ عملیاتی افزوده شد، زیرا لیزینگ مالی دیگر با تأمین مالی خارج از ترازنامه تطابق نداشت. گرچه بهنظر میرسد تأمین مالی خارج از ترازنامه در نسخه آتی حسابداری بینالمللی لیزینگ بهطور كلی در شرف حذف باشد. البته این موضوع بدین معنی نیست كه لیزینگ عملیاتی بهعنوان یك محصول مالی از بین خواهد رفت و شركتهای لیزینگ با عرضه و ارائه مزایایی چون خدمات كامل، حفاظت مشتریان از ریسكِ تغییرات ارزش قیمت بازار محصولات و داراییها و سایر مزایای مالیاتی، فعالیتشان را در حوزه لیزینگ عملیاتی ادامه خواهند داد.
خصوصیت برجسته این محصولات، قابلیت عودت تجهیزات توسط مستأجر در پایان مدت اجاره است. گردآوری و ارائه بسته خدماتی (خرید تكایستگاهی) توسط شركتهای لیزینگ مطلوبیت بسیاری را برای مستأجر با این قابلیتها فراهم مینماید. بهعنوان مثال در یك معامله مرتبط با كامپیوتر سختافزار، نرمافزار، نصب، نگهداری و آموزش در یك بسته قراردادی ارائه میشود. در تمامی كشورهای توسعهیافته و از نظر اقتصادی بالغ لیزینگ عملیاتی ارائه میشود، در حالیكه این محصول در اقتصادهای نوظهور بهتازگی درحال فعالیت است.
از دیدگاه استراتژیك، این زمان مناسبی برای گسترش كسب و كار به خارج از مرزهای كشورهای با تجربه است. با استفاده از تجربیات و مهارتهای حرفهای و همكاری با كسب و كارهای نوظهوری كه تمایل به ارائه محصولات جدید دارند، راهكارهای مناسبی عرضه میگردد. همچنین مجدداً برای فعالان محلی این مرحله زمانی است كه باید تصمیم بگیرند كه كماكان لیزینگ مالی را ارائه نمایند و یا بهدنبال ارائه محصولات جدید و با ارزشتری باشند.
تداوم شدت رقابت منجر به افزایش خلاقیت موجر گشته و افزایش انتقال تكنولوژی صنعت را به فاز پنجم، یعنی فاز محصولات جدید سوق میدهد. در این فاز قراردادهای لیزینگ عملیاتی با شامل شدن پیچیدگیهای اختیارات خرید در پایان (همچون قرارداد اولین شرط اصلاحی یا ترمیم، اختیار فسخ قبل از پایان قرارداد، اختیار تجدید تكنولوژی و موارد مشابه دیگر) بسیار پیشرفته میشود.
همچنین فاز پنجم همراه خود محصولات جدیدی چون اوراق بهادار لیزینگ پرخطر و سندیكایی را نیز به همراه دارد.
از دیدگاه استراتژیك اكنون زمان ادغام با شركتهای محلی است. ادغام شوندگان در مرحله بعدی وارد فاز بلوغ میشوند كه منجر به ثابت بودن نرخ نفوذ بازار میگردد.
سرانجام با دنبال كردن چرخه كلاسیك صنعت از آغاز تا بلوغ، وارد فاز ششم كه همان بلوغ است میشود كه مشخصه اصلی آن ثبات صنعت است. این بلوغ بههمراه خود حاشیه سود كمتری را بههمراه خواهد آورد. این امر منجر میشود موجر در عوض افزایش حجم فروش بهدنبال افزایش كارایی عملیاتی باشد. لذا افزایش نرخ نفوذ تنها در صورت رشد اقتصادی در این فاز محقق میگردد.
اگرچه این شش فاز بهصورت كلی در صنعت لیزینگ جهان اجرا میشود، لكن اشاره به دو نكته ضروری بهنظر میرسد. اولاً، ترتیب چرخه عنوان شده در هر كشور بصورت كلی بوده و ممكن است برای تمامی فعالان صادق نباشد و موارد بسیاری مشاهده شده كه موجران با ترتیب ذكر شده تكامل نیافتهاند. بهعنوان مثال برخی از آنها كه محصولات جدیدی چون لیزینگ پرخطر را ارائه میدهند ممكن است حتی در مرحله لیزینگ عملیاتی نیز نباشند. همچنین هر فاز نیز از نظر بلوغ محدود نیست. بهعنوان مثال در كشور ایالات متحده امریكا اگرچه صنعت به مرحله بلوغ رسیده است، بسیاری از موجران هنوز در حوزه لیزینگ مالی فعال هستند، برخی در لیزینگ عملیاتی متخصص شدهاند در حالیكه هستند موجرانی كه در ارائه محصولات جدیدی همچون لیزینگ سندیكایی، به تنوع بخشی خدمات خود مشغول هستند.
همچنین در حالیكه بازارهای نوظهور به سمت مرحله بلوغ حركت میكنند، چرخه لیزینگ بهدلیل تبادل اطلاعات و انتقال تكنولوژی در بازارها كوتاهتر و كوتاهتر میشود كه با توجه به این مرحله از اهمیت بالایی برخوردار است.
نتیجه گیری
عوامل بسیاری در زمان تصمیمگیری استراتژیك دخیل هستند كه یكی از آنها تكامل لیزینگ است. امید است این مقاله دیدگاه مناسبی را برای درك رابطه تصمیمات استراتژیك و چرخه تكاملی لیزینگ فراهم ساخته باشد.